Wzrok odgrywa istotną rolę w naszym życiu, ponieważ umożliwia nam
odbiór największej ilości informacji. Dzięki niemu jesteśmy w stanie uczyć się przez
naśladownictwo i zdobywać coraz to nowe umiejętności. Jest tak również z czytaniem
i pisaniem. Prawidłowo rozwinięte funkcje wzrokowe takie jak: fiksacja, ruchy śledzące
i sakkadowe, zbieżność i akomodacja wpływają na naukę umiejętności szkolnych. Jeżeli
zauważamy w tym obszarze trudności, bądź chcemy im zapobiegać, możemy wspomagać
ich rozwój poprzez wykonywanie ćwiczeń w naszych domach. Jakie to ćwiczenia? Proste
aktywności, wykonywane w dynamice bądź statyce, które uczą nasze gałki oczne
sprawniejszego działania.
Artykuł opublikowany w Magazynie DBAJ O WZROK (czwarty numer – lato 2021)
Zmysł wzroku w procesie nauki jest niezmiernie ważny. To analizator, przez który dostarczamy najwięcej informacji. Gdy poszczególne funkcje analizatora wzrokowego nie rozwijają się prawidłowo, możemy napotykać niepowodzenia. Te trudności najczęściej dostrzegane są u dzieci. Mogą objawiać się przez trudności szkolne.
Co się może pod nimi kryć? Wówczas możemy zauważać trudności z utrzymaniem prawidłowego poziomu koncentracji uwagi, niechęć do wykonywania prac w bliskich odległościach, mylenie liter i cyfr, gubienie się
w linijkach tekstu podczas czytania, trudności z utrzymaniem pisma w liniaturze. Często zdarza się również,
że tempo i technika czytania są nieprawidłowe, a rozumienie czytanego tekstu jest obniżone.
W odbieraniu informacji ze świata przodującą rolę ma zmysł wzroku, a on rozwija się stopniowo. Po urodzeniu
z miesiąca na miesiąc zyskujemy coraz lepszą ostrość wzroku i dłuższą fiksację. Widzenie barwne jest wyraźniejsze i wrażliwość na kontrast ulega zmianie. Najpierw gałki oczne są w stanie wykonywać krótkie ruchy śledzące w linii poziomej, następnie pionowej, aż wykonują ruchy skośne i okrężne. Powoli rozwija się umiejętność przenoszenia spojrzenia i konwergencja. Następnie kształtuje się akomodacja i widzenie obuoczne. Widzenie zaczyna być coraz bardziej ostre, pojawia się poczucie głębi, a zasięg widzenia jest coraz większy.
W taki sposób przebiega prawidłowy rozwój funkcji wzrokowych. [4]
Bodźce wzrokowe najpierw odbierane są przez gałkę oczną, następnie dostarczane są drogą wzrokową do mózgu. Obszar odpowiedzialny za analizę tych wiadomości to kora wzrokowa, która podzielona jest na pierwszorzędową oraz drugorzędową. W pierwszorzędowej znajduje się 17. pole według Brodmana, które odpowiada za przekaz informacji z receptorów wzrokowych. Kolejno 18. pole według Brodmana odpowiada za przetwarzanie i syntetyzowanie informacji, a 19. pole według Brodmana integruje te wiadomości z innymi półkulami mózgu. Dodatkowo, ostatnie z wymienionych pól odpowiedzialne jest za pamięć wzrokową. Posiadamy aż 32 odrębne pola, które angażowane są w odbieranie przekazywanych informacji przez wzrok! Pola te posiadają również dwie drogi-strumienie. Strumień grzbietowy odpowiada na pytanie „gdzie” i pomaga nam lokalizować bodziec. Natomiast strumień grzbietowy odpowiada na pytanie „co”. Dzięki niemu potrafimy interpretować przedmioty oraz dopasowywać do nich cechy, takie jak m.in. kształt i barwę. [1]
Czytanie i pisanie to umiejętności do których opanowania niezbędne jest prawidłowe funkcjonowanie wyżej wymienionych składowych. Pierwszym etapem w nauce tych czynności jest powstanie obrazu danej litery na siatkówce. Utrzymanie spojrzenia – fiksacja, powinna być wystarczająco długa by mózg prawidłowo przetworzył impuls. Wówczas mózg lokalizuje bodziec i określa jego cechy. Czynność czytania uzależniona jest również od ruchów gałek ocznych. Podczas czytania wykorzystywane są mikromechanizmy mięśni gałkoruchowych, które odpowiadają za przenoszenie spojrzenia – są to ruchy sakkadowe. Ruchy te powinny być bardzo dokładne, aby odczytywać prawidłowo słowa oraz wszystkie linijki tekstu. Sprawna praca akomodacji daje możliwość wyostrzenia obserwowanych kształtów graficznych zarówno w bliskich, jak i dalekich odległościach.
Widzenie stereoskopowe daje odpowiednie warunki do prawidłowego umiejscowienia liter na kartce podczas pisania i dopasowania ich odpowiednich wielkości. Gdy funkcje wzrokowe pracują na odpowiednim poziomie, stwarzają dobre warunki do nauki czytania i pisania. [3]
W obecnych warunkach jakie nam towarzyszą, spowodowanych pandemią – mniejsza ilość aktywności na powietrzu, długa praca wzroku przy komputerze – nasze funkcje wzrokowe mają utrudnione warunki do prawidłowego rozwoju bądź utrzymaniu ich dobrej sprawności. Szczególnie nasi młodzi podopieczni doświadczają długich godzin nauki zdalnej i coraz częściej możemy zauważać trudności z nauką. Jest na to sposób! Poszczególne funkcje wzrokowe możemy rozwijać w warunkach domowych wykorzystując do tego rzeczy, które posiadamy bądź gotowe pomoce.
Ważną zasadą w dbaniu o wzrok jest zasada 20/20/20, którą zapewne większość już zna. Dbanie o częste odpoczynki wzrokowe jest niesamowicie ważne, aby nasza akomodacja pozostała bez nadmiernego napięcia. Możemy dodatkowo ćwiczyć ją przerzucając wzrok z bliskiej odległości na dalszą. Możemy robić to czytając np. wyrazy z książki naprzemiennie spoglądając i wyostrzając obiekt w dalszej odległości. Przerzucanie wzroku z bliży na dal z odczytywaniem konkretnych bodźców wpływa na sprawność akomodacji, co może przekładać się np. na mniejsze trudności z przepisywaniem z tablicy. Kolejnym ćwiczeniem jest usprawnianie ruchów śledzących i sakkadowcyh. Ruchy śledzące możemy trenować podczas przemieszczania wzroku za obiektem umieszczonym w odległości około 40-50cm od oczu. Wówczas należy wykonywać ruchy pionowe, poziome, skośne oraz po okręgu. Ruchy sakkadowe najlepiej ćwiczyć korzystając z kilku obiektów, tak by przekładało się to na konkretne czynności życia codziennego. Można to robić przerzucając spojrzenie z lewej na prawą stronę. Początkowo możemy zaczynać od większych obiektów i mniejszej ich ilości. Z czasem możemy dodawać coraz więcej elementów, mniejszych bądź trudniejszych do zinterpretowania. Prawidłowe ruchy oczu będą skutkowały lepszą kontrolą wzroku podczas czytania. Wtedy możemy zauważyć rzadziej występujące gubienie linijek tekstu, „zjadanie liter”, ale również lepsze rozumienie czytanych treści. [2]
Funkcje wzrokowe możemy ćwiczyć również podczas zabaw i gier takich jak np.:
- Rzucanie do celu
- Chodzenie po śladzie bądź wyznaczonym torze
- Układanie puzzli, klocków
- Gra w piłkę nożną i ping-ponga
- Gra w klasy
- Nauka gry na instrumencie
- Zabawa w lustrzane odbicie.
Ważnym aspektem jest również ćwiczenie percepcji wzrokowej, czyli zdolności rozpoznawania i różnicowania bodźców wzrokowych. Możemy ją rozwijać poprzez proste zabawy i czynności. Takimi aktywnościami mogą być np.:
- Naśladownictwo czynności
- Dyktanda graficzne
- Odszukiwanie różnic na obrazkach
- Układanie klocków według wzoru
- Układanie puzzli
- Rozpoznawanie kształtów
- Uzupełnianie braków na obrazkach
- Rozpoznawanie kierunków
- Przerysowywanie kształtów
- Wyszukiwanie konkretnej litery i podkreślanie jej w tekście
- Gra w memo i domino
Wspierając rozwój funkcji wzrokowych w domowych warunkach możemy wykorzystywać do tego, to co obecnie posiadamy, ale również możemy skorzystać z gotowych pomocy dostępnych na rynku. Ważnym jest, aby najpierw skonsultować ze specjalistą czy my, bądź nasze dzieci, nie wymagamy terapii gabinetowej. Dzięki takiemu wieloobszarowemu podejściu i domowym ćwiczeniom możemy zniwelować, a czasami nawet uniknąć trudności w czytaniu i pisaniu.
Bibliografia:
- Lens A., Nemeth S.C., Ledford, J.K. (red.). (2016). Anatomia i fizjologia narządu wzroku. Wrocław: Górnicki Wydawnictwo Medyczne Wydawnictwo
- Pavlidis G., (1985) Eye movements differences between dyslexics, normals and retarded readers while sequentially fixating digits. „American Journal of Optometry and Physiological Optics”
- Taboł S. (2005). Istota czytania. Kraków. Oficyna Wydawnicza Impuls.
- Walkiewicz-Krutak, M. (2009). Funkcjonowanie wzrokowe małych dzieci słabowidzących. Warszawa: Wydawnictwo APS.